Балдарга жазганды жана окуганды үйрөтүү

Окуганды жана жазганды үйрөтүү

Баарлашуу, ырдоо, тыбыштар жана сөздөр менен оюндар, бала менен окуу, жазуу жана сүрөт тартуу — бул кичинекей балага келечекте окуганды жана жазганды үйрөтүү үчүн жакшы негиз түзүүнүн мыкты ыкмасы.

Үйүңүздөгү күнүмдүк иш-аракеттер же мүмкүн болгон учурда жергиликтүү дүкөндөрдө же китепканада окуганды жана жазганды үйрөнүү үчүн көптөгөн кызыктуу мүмкүнчүлүктөр түзүлүүдө.

Балаңыз окуганды жана жазганды өздөштүрүш үчүн көп убакыт талап кылынбайт — күнүнө бир нече жолу беш мүнөт гана жетиштүү. Эң негизгиси — ар кайсы убакта жасоо жана балаңызга үйрөнүүгө жардам берүү үчүн ар кандай мүмкүнчүлүктөрдү колдонуу. Бул эң жөнөкөй иш болушу мүмкүн, мисалы, азык-түлүктөрдүн тизмесин түзүү, рифма ойноо же уктаар алдында жомок окуу.

Балаңыз окуганды жана жазганды үйрөнө турган иш-аракеттерге тартуу эч качан эрте эмес — атүгүл кичинекей балдар да окуяларды укканды жана баарлашууга катышканды жакшы көрүшөт. Төмөндө ар кандай курактагы балдар үчүн көнүгүүлөр берилген. Эгерде ар кандай курактагы балдарыңыз болсо, анда алардын кызыкчылыктарына жана жөндөмдөрүнө жараша көнүгүүлөрдү айкалыштырып же өзгөртө аласыз.

Ымыркайлар, кичинекей балдар жана мектепке чейинки курактагы балдар: окуганды жана жазганды үйрөтүү

Баарлашуу жана ырдоо

Кичинекей балдар менен баарлашуу жана ырдоо алардын угуу жана сүйлөө жөндөмүн өнүктүрүүгө жардам берет. Эмнеден баштоо керектиги жөнүндө бир нече идея:

• Убактыңыз болгондо рифманы колдонуңуз. “Боз карышкыр келип, капталыңды тиштеп алат” сыяктуу фразаларды колдонуңуз же эмне кылып жатканыңыз жөнүндө маанисиз ырларды жазыңыз, мисалы, “мышыкка ушундай сонунду даярдайынчы”.
• Балаңызга салттуу-күлкүлүү ырларды ырдаңыз. Мындай күлкүлүү ырлар балаңызга тил, рифма, кайталоо жана ритм деген эмне экендигин түшүнүүгө үйрөтөт. Бала кезиңизде уккан нерселериңизди эстеңиз — өлкөңүздө же эне тилиңизде сүйлөгөн адамдардын көпчүлүгүнүн тилинде.
• Ымыркайлардын учурунда: балаңыз чыгарган үндөрдү кайталаңыз же үндөрдү ойлоп табыңыз жана ал аларды кайталайбы, караңыз. Мисалы: “Уйлар мө-ө-ө-ө дешет”. “Мө-ө-ө-ө” деп айта аласыңбы?
• Тамактанып жатканда жасаган тамагыңыз, аны менен эмне кылганыңыз, даамы жана сырткы көрүнүшү жөнүндө айтып бериңиз.
• Көчөдө эмне болуп жатканын, жалбырактардын шуудураганын, канаттуулардын сайраганын же унаалардын ызы-чуу кылганын айтыңыз. Балаңыздан шамал, жамгыр, суу, учактар, поезддер жана унаалар чыгарган үндөрдү кайталай алабы деп сураңыз.
• Түстөрдү табышмак кылыш үчүн “Мен тыңчымын” оюнун ойногула. Бул абдан көңүлдүү болушу мүмкүн, өзгөчө мектепке чейинки курактагы балдар үчүн! Мисалы, “Мен тыңчымын, мен жашыруун карап жашыл нерсени көрүп жатам. Мен жашыл эмнени карашым мүмкүн?”.

Китептерди колдонуу менен окуу жана көнүгүүлөр

Үн чыгарып окуу кичинекей балдардын да сөз байлыгын, угуу жана түшүнүү жөндөмүн өнүктүрөт жана үн менен сөздөрдү бириктирүү жөндөмүн андан ары өнүктүрүү үчүн негиз түзөт. Балаңызга жагышы мүмкүн:

• Рифма, ритм жана кайталоолор болгон китептерди окуган.
• Китептин беттерин барактаган жана көргөндөрү жөнүндө айтып берген (мектепке чейинки курактагы балдар үчүн). Баланын көзүн багыттоо үчүн окуп жатканда манжаңызды барактын бетинде солдон оңго жылдырыңыз жана белгилүү бир сөздөрдү же фразаларды көрсөтүңүз — бирок балага жакканына ынаныңыз.
• Терезелери ачылган китептерди барактоо же тийүү жана сезүү кызыктуу болгон китептерди (интерактивдүү китептерди) кичинекей балдар өзгөчө баалашат. Мындай китептер балдардын тийүү жана изилдөө муктаждыгын канааттандырууга жардам берет. Сиз балаңыз караганды жана тийгенди жактырган нерселер менен өзүңүздүн китебиңизди жасай аласыз.
• Окуяларды “интерактивдүү” окуган. Мисалы, “Мындан ары эмне болот деп ойлойсуң?” же “Автобуста жүргөнүбүз эсиңдеби?” – деп сураңыз.
• Китептерде айтылгандарды чыныгы жашоо менен байланыштыруу. Мисалы, дарактын түбүндөгү оюндар жөнүндө китеп окусаңыз, баланы короого алып барып, бактын түбүнө отургузуп, жалбырактарды жана бутактарды көрсөтүп, китептегидей ойносоңор болот.
• Силер окуган нерсени жасаган. Мисалы, аны китептеги эчкидей секирүүнү сураныңыз.

Сүрөт тартуу жана жазуу жөндөмүн өнүктүрүү үчүн көнүгүүлөр

Каракулдар менен “кат” жана сүрөт тартуу кичинекей балдарга кийинчерээк калем жана калемсап менен жазуу жөндөмүн өрчүтүүгө жардам берет. Кичинекей балдар жана мектепке чейинки курактагы балдар менен төмөнкүлөрдү байкап көрүңүз:

• Калемсап, калем, борлор жана фломастерлер менен сүрөт тартуу жана жазуу. Кичинекей бала сөзсүз түрдө куттуктоо баракчаларына же каттарга өз тамгаларын же ачык түстүү сүрөт кошкусу келет.
• Бардык сүрөттөргө кандайдыр бир тамгаларды же ысымын жазуу. Тамгаларды бир түс менен жазыңыз жана балаңыздан ал тарткан бардык сүрөттөрдө башка түс менен тамгаларды кооздоону сураныңыз.
• Туздуу камырдан же пластилинден алфавиттин тамгаларын же сандарды жасоо.
• Алфавиттин тамгаларын ар кандай формада колдонуу — кубиктерде, пазлдын бөлүктөрүндө, ошондой эле муздаткычка же тактага илинүүчү магниттик тамгалар.
• Үй тиричилигинин негизги буюмдарын — отургуч, стол, телевизор, дубал, эшик ж.б. кесүү — андан кийин бул буюмдардын аталыштарын кичинекей кагаздарга жазуу. Балаңыздан буюмдун аталышын анын сүрөтү менен бириктирүүнү сураныңыз.
• Сүрөттөрү жөнүндө айтып берүү, балаңызга аларды сүрөттөө үчүн колдонгон сөздөрдү жазууга жардам бериңиз.

Мектепке чейинки курактагы балдар: окуганды жана жазганды үйрөнүү үчүн кошумча көнүгүүлөр

Мектепке чейинки куракта балаңыз менен төмөнкү көнүгүүлөрдү жасасаңыз болот:

Оозеки көнүгүүлөр

• Балаңыз тыбыштарды үйрөнө турган сөз оюндарын ойногула. Мисалы: “Мен “М” тамгасы менен башталган нерсени ойлоп жатам. Мен бул тамгадан башталган эмнени карап жатам деп ойлойсуң?”.
• Балаңыздан окшош сөздөрдү айтууну өтүнүңүз. Мисалы, “Кайсы сөздөр “мышыкка” окшош айтылат?”
• Баладан тыбыштарды же тыбыштардын айкалышын айтууну сураңыз, анан ошол тыбыш менен сөздөрдү ойлоп табыңыз. Мисалы, “Мө” деген кандай күлкүлүү тыбыш? “Мө” менен эмне башталат? “Мө-ө-ө” деп мөөрөөгө болот.
• Өткөн нерселер жөнүндө сүйлөшүңүз. Балаңыздан ушул жумада бала бакчада эмне кылууну жактырганын айтып берүүсүн сураныңыз. Кээде баланын айткандарын жаздырып койсоңуз болот.
• Келечек жөнүндө сүйлөшүңүз. Балаңызга эртең же дем алыш күндөрү эмне кыла турганыңызды айтыңыз же жатар алдында эмне кылышы керектигин айтып берүүсүн сураныңыз.

Китептерди колдонуу менен окуу жана көнүгүүлөр

• Жомокторду окуп, алар жөнүндө сүйлөшкүлө. Баладан: “Жомок эмне жөнүндө болду?” же “Бул каарман сага жактыбы? Эмне үчүн?” – деп сураңыз.
• Чоңураак балдар алфавити менен китептерди жакшы көрүшөт — балаңыздан сиз көрсөткөн тамга менен бирдей тыбыш менен башталган сөздөрдү атоону сураныңыз.
• Балаңызга өзүнүн сүрөттөрү менен жомок китебин жасоону сунуштаңыз. Сиздин жардамыңыз менен ал муну компьютерде же калемдерди жана кагазды колдонуп жасай алат. Эгер ал кызыкдар болсо, ага окуяга жок дегенде бир нече тамга жазууга жардам бериңиз.
• Сейилдеп жүргөндө балаңыздан жарнама такталарындагы, дүкөндөрдөгү белгилердеги, жол белгилериндеги же супермаркеттеги товарлардагы айрым тамгаларды же сөздөрдү тандоону же атоону сураныңыз. Каталогдор жана жарнамалык журналдар менен үйдө да ушундай кылсаңыз болот.
• Балаңыз менен китепканага жазылыңыз, ага үйгө китеп алууну сунуштаңыз. Көптөгөн китепканаларда жаш окурмандар үчүн жолугушуулар жана иш-чаралар өткөрүлөт.

Сүрөт тартуу жана жазуу жөндөмдөрүн өнүктүрүү үчүн көнүгүүлөр

• Балага куттуктоо баракчаларына же сүрөттөргө өзүнүн жана башка үй-бүлө мүчөлөрүнүн ысымдарын жазууну сунуштаңыз. Балаңыз бардык тамгаларды туура колдонууга үйрөнгөндөн кийин, ал чоң жана кичине тамгаларды жазууга үйрөнүүгө даяр.
• Балаңызга сатып алуулардын тизмесин түзүүгө же “ресторан” оюнун ойноону жана ага меню түзүүнү сунуштаңыз.
• Балаңыздан барактын бир бетинде тамга, ал эми экинчи бетинде — бул сөз эмнени билдире тургандыгын чагылдырган сүрөт болгондой китеп жасоону сураныңыз. Балаңыз менен ушул иш-аракеттерди жасап жатканда, ага зарылчылыкка жараша жардам бериңиз жана биринчи кезекте ал үчүн кызыктуу кылыңыз.